Ondanks alle klimaatdoelstellingen blijft aardgas voorlopig onze grootste energiebron. Steeds meer daarvan moet uit het buitenland komen. Dat gebeurt onder meer door meer import van LNG (vloeibaar aardgas). Gate terminal, een joint venture van Gasunie en Vopak, verhoogt daarom de capaciteit op de Maasvlakte.

Francis Voermans

Nederland moet in 2050 het gebruik van fossiele brandstoffen naar bijna nul hebben gereduceerd. Dat betekent onder meer dat we af moeten van aardgas: nu de bron van 40 tot 45 procent van het energieverbruik en de brandstof voor zo’n negentig procent van alle huizen.

Hoewel er al zo’n twintig jaar klimaatbeleid wordt gevoerd, is er vooralsnog geen sprake van een vermindering van het gasverbruik. Het totale verbruik schommelt sinds halverwege de jaren zeventig tussen zo’n veertig à vijftig miljard kubieke meter per jaar en een significante daling is nog niet ingezet.

Wel is er een grote verschuiving in waar het vandaan komt. Tot een paar jaar geleden was dat voornamelijk uit eigen bodem. Het Groningse gasveld, en later ook de kleine velden, leverde genoeg gas om in de eigen vraag te voorzien, plus nog ongeveer eenzelfde hoeveelheid voor export. Vanwege aardbevingen besloot de overheid om de gaswinning in Groningen terug te schroeven en in 2022 helemaal te stoppen. Dan wordt er alleen nog gas gewonnen uit de kleine velden. Hierdoor is Nederland sinds 2018 een netto importeur geworden van aardgas. Dat wil zeggen dat er nog steeds een aanzienlijke hoeveelheid gas Nederland uitgaat, maar dat de invoer nog veel groter is. Vanwege het goede netwerk met veel capaciteit is Nederland een aantrekkelijk land om gas doorheen te transporteren.

Schommelingen

Het grootste deel van het gas komt uit Noorwegen en Rusland per pijpleiding. Een deel van de import gebeurt per schip, waarbij het gas in vloeibare vorm (LNG) wordt vervoerd. Het aandeel van LNG is niet zo groot, maar het is wel van groot strategisch belang. Via LNG kan ook gas uit immense velden in Qatar en Australië worden geimporteerd. En uit de VS, dat steeds meer gas exporteert dat wordt gewonnen uit schalie, of één van de andere twaalf LNG-producerende landen.

In Nederland is één plek waar LNG­schepen kunnen aanlanden: Gate terminal op de Maasvlakte. De terminal bestaat uit drie opslagtanks, drie aanlegsteigers, drie laadplaatsen voor tankwagens en een omgeving waar LNG wordt omgezet in aardgas. De terminal is sinds 2011 in bedrijf en heeft een capaciteit van twaalf miljard kubieke meter per jaar (bcm). Die capaciteit werd de eerste jaren maar mondjesmaat benut, maar de laatste jaren is de doorzet fors gestegen. Daardoor ontstond in 2019 het idee om de interesse in de markt te peilen voor uitbreiding van de terminal. Die bleek er te zijn. In juli van dit jaar kondigde Gate terminal aan de capaciteit met 0.5 bcm te vergroten en in oktober maakte het bekend nog één bcm extra capaciteit te installeren.

Stefaan Adriaens (Gate terminal): ‘Het aantal schepen dat op LNG vaart is snel toegenomen.’

De uitbreiding betreft enkel de proces­equipment voor hervergassing van het LNG. Gate terminal bekijkt momenteel met welke engineering contractor het gaat werken. Vanaf oktober 2024 kan de terminal 13.5 bcm per jaar verwerken. Dat is ongeveer een derde deel van de Nederlandse gasvraag, maar zoveel wordt er niet ingevoerd, zegt Stefaan Adriaens van Gate terminal. ‘Bij periodes zitten we op de volle capaciteit van de terminal. Afgelopen mei was een record, toen is de terminal volledig benut. Op jaarbasis verwerken we zo’n vijftig tot zestig procent van onze capaciteit. Er zitten veel schommelingen in de vraag.’

Compenseren

Het grootste deel van de nieuwe capaciteit is gecontracteerd door Uniper. Vanaf oktober 2024 wordt het Duitse energie­bedrijf de grootste gebruiker van de terminal met een langetermijncontract voor een capaciteit van vier bcm. Met nu nog tien megawatt aan elektriciteitsproductiecapaciteit uit kolen en bruinkool in Europa, staat het bedrijf onder druk om de activiteiten te verduurzamen. Bijna al deze centrales moeten voor 2030 sluiten, waaronder de 1070 megawatt MPP3-centrale op de Maasvlakte in 2029. Uniper is momenteel bezig om de kolencentrale in Scholven om te bouwen naar een gasgestookte centrale. ‘Gas is momenteel de meest effectieve manier om te ontkolen. (…) Het zorgt voor back-up voor de energietransitie en is de ideale partner voor vluchtige hernieuwbare energiebronnen. Ons gasportfolio is een pijler van de energietransitie’, aldus Uniper CEO Klaus-Dieter Maubach in mei.

Het grootste deel van het LNG dat bij Gate terminal aanlandt, wordt na hervergassing in het Nederlandse gasnetwerk gepompt. Zo kan het verder door Europa worden vervoerd. De Maasvlakte is niet de enige plek waar de importcapaciteit wordt uitgebreid. Door heel Europa wordt flink geïnvesteerd in de gasinfrastructuur (zie kader). Dat moet compenseren voor de lagere productie: De hoeveelheid gas die in de EU-landen wordt gewonnen is de laatste tien jaar gehalveerd. De EU importeert nu negentig procent van het aardgas.

Transport

Wat die importafhankelijkheid kan betekenen voor de prijs, hebben we de afgelopen tijd ervaren. De gasprijs is het laatste half jaar sterk gestegen met in oktober pieken tot ruim boven de euro per kuub. Die hoge prijzen komen vooral door de lage voorraden na een lange koude winter vorig jaar en minder opbrengst van windmolens, in combinatie met dat Rusland geen extra gas leverde. Maar ook de LNG-markt dreef de prijs op. De vraag in Azië, en dan vooral in China, steeg door allerlei factoren, zoals het economisch herstel na de Covid-crisis, een koude winter en het vervangen van kolen door gas. De prijs is inmiddels weer wat gedaald, maar de krapte op de markt houdt waarschijnlijk nog wel even aan. Het online komen van extra LNG-importcapaciteit kan daar weinig aan veranderen. Hoewel de gasvraag in Europa stabiel blijft of licht gaat dalen, blijft wereldwijd het gasverbruik stijgen tot ongeveer 2040, zo is de verwachting. De grote uitbreiding van de LNG-productie in Qatar, waar de komende jaren aan wordt gewerkt, is niet voldoende om aan de stijgende vraag te voldoen, voorspelt Shell in haar LNG Outlook. Meer investeringen in nieuwe LNG-productie zijn nodig.

De gestegen LNG-prijs is slecht nieuws voor trucks en schepen op LNG. Het gebruik van LNG als transportbrandstof vormt een klein deel van het geheel. Bij Gate terminal gaat het om zo’n vijf tot tien procent. ‘Maar het is een groeimarkt. Het aantal schepen dat op LNG vaart, is snel toegenomen en er komen ook steeds meer trucks op LNG’, zegt Adriaens.

Biogas

Rijden op LNG was tot voor kort goedkoper dan rijden op diesel. ‘In de twaalf jaar dat wij LNG leveren, is het altijd aanzienlijk goedkoper geweest dan diesel, maar nu is dat even niet zo. We hopen dat dat weer terugkomt’, zegt Herbert Boender van Rolande, dat veertien van de dertig LNG-tankstations opereert die Nederland momenteel telt. Dat aantal groeit nog wel, zegt Boender, maar het bedrijf richt de pijlen momenteel meer op Duitsland en België. ‘We willen de komende tijd tien nieuwe stations per jaar erbij bouwen, de meeste in Duitsland. Daar is het transport op LNG laat op gang gekomen, maar nu gaat het snel. Omdat vrachtwagens in vijf tot zeven jaar worden afgeschreven, kan het snel gaan.’

tekst gaat verder onder de afbeelding

(c) Adobestock

Herbert Boender (Rolande): ‘Bio-LNG is de enige duurzame optie voor zwaar wegtransport die nu beschikbaar is.’

Rolande ziet het rijden op LNG als opstap naar bio-LNG, een brandstof met – nagenoeg – geen CO2-emissie. Nu al kunnen klanten kiezen voor een blend met twintig procent bio-LNG. Maar de ambities van Rolande reiken verder. ‘Met trucks op LNG maken we een kleine stap in CO2-reductie. Met bio-LNG kan het lukken om de klimaatdoelstellingen van 2030 en 2050 te halen. Een LNG-truck kan zonder problemen overschakelen op bio-LNG.’

Afvalstromen

Het bedrijf importeert bio-LNG uit Scandinavië. Sinds kort wordt het ook in Nederland gemaakt. In Amsterdam nam Nordsol onlangs een installatie in gebruik, die biogas omzet in bio-LNG. Het bedrijf werkt samen met Shell en Renewi. Renewi zamelt organisch afval in, verwerkt het en zet het om in biogas. Shell stelt het bio-LNG beschikbaar aan trucks bij haar LNG-tankstations in Nederland. De installatie werkt met de iLNG-technologie van Nordsol, waarbij het zuiveren van het methaan en het afkoelen tot -162 graden zijn geïntegreerd. Dit maakt kleinschalige bio-LNG productie mogelijk. De installatie kan zo’n 3.400 ton bio-LNG per jaar produceren. Het doel van Nordsol is om in 2025 meerdere installaties met een totale capaciteit van 25.000 ton bio-LNG operationeel te hebben.

Ook Rolande wil zelf bio-LNG produceren. Het bedrijf heeft plannen in Leeuwarden en Duitsland, in samenwerking met andere partijen. ‘We willen niet volledig afhankelijk zijn van inkoop. Door als afnemende partij mee te investeren, kunnen we het verschil maken bij investeringsbeslissingen’, aldus Boender.

Niet alle vrachtwagens kunnen op bio-LNG rijden, daarvoor zijn niet genoeg afvalstromen beschikbaar. Maar een significant aandeel is zeker mogelijk. ‘De Nederlandse overheid voorziet biogasprojecten voor de productie van twee bcm. Wij vinden dat dit moet worden ingezet waar het de meeste CO2-reductie oplevert en waar geen alternatieven voorhanden zijn. Dat is in de zware industrie en in het zware wegtransport. Alternatieven als elektrisch rijden en waterstof komen er ook, maar bio-LNG is de enige duurzame optie voor zwaar wegtransport die nu beschikbaar is.’

Gasprijzen van rond de honderd euro per megawattuur dwingen bedrijven hun productie terug te draaien. Met name grote elektriciteitsverbruikers zoals Damco Aldel, Nyrstar en ESD-Sic kunnen met de huidige gasprijzen niet uit de voeten. Grootste boosdoener blijkt de Europese focus op de korte termijnhandel. Terwijl de leveringszekerheid van met name LNG meer baat heeft bij langetermijnverplichtingen.

Met gasprijzen die zelfs even de 160 euro per megawattuur aantikten, is er een golf van paniek ontstaan in Europa. Een combinatie van een koude winter, energietekorten in het Verre Oosten en handelaren die garen spinnen bij een overspannen gasmarkt drijft de Title Transfer Facility (TTF) Future prijs tot niet eerder geziene hoogte. Elektriciteitsgrootverbruikers als aluminiumproducent Damco Aldel, zinkproducent Nyrstar en ESD-Sic meldden al de productie stop te moeten zetten in afwachting van betere tijden. De gascentrales draaien namelijk op volle toeren en die rekenen de hogere CO2-prijzen door in de elektriciteitskosten.

Ook Yara Sluiskil, dat aardgas gebruikt als grondstof voor de productie van kunstmest schroeft zijn productie voorlopig terug. Het bedrijf kocht vorig jaar nog gas in voor vier euro per megawatt­uur terwijl de prijzen op de intraday markt voor december op bijna 88 euro staan. De Europese Unie kondigde al een toolbox aan om EU-burgers te beschermen tegen de gevolgen van de huidige prijzen, maar of de industrie daarin wordt meegenomen, is nog maar de vraag. De EU kan eigenlijk voornamelijk sturen op het verlagen van de energiebelasting. Maar grootverbruikers krijgen al kortingen.

Perfecte storm

Het lijkt de perfecte storm voor de gasmarkt. De snel herstellende economie na de coronacrisis verraste veel bedrijven en gascentrales draaiden op volle toeren. Dankzij de koude winter waren bovendien de strategische gasvoorraden al flink aangesproken, terwijl de gascentrales dankzij een hete zomer ook overuren draaiden. Die hete zomer had ook gevolgen voor Brazilië, dat voor zijn stroomvoorziening afhankelijk is van waterkracht. Toen de stuwdammen leeg raakten, moest het land ook naar alternatieve energiebronnen zoeken. Dan is LNG de meest voor de hand liggende optie.

Coby van der Linde (Clingendael International Energy Programme): ‘Overheden moeten nadenken over flankerend beleid om de leveringszekerheid veilig te stellen.’

Voorheen kwam veel van het vloeibare gas uit de Verenigde Staten. Maar de Amerikaanse schaliemarkt ondervond veel last van de oververzadigde gasmarkt tijdens de piek van de Covid-crisis. Het gas klotste toen nog tegen de plinten, wat tot een heroriëntatie van het businessmodel bij de schalieproducenten leidde.

En toen kregen China en Australië ook nog eens ruzie. De Australiërs wilden namelijk onderzoeken waar de bron van Covid-19 precies lag. En dat was tegen het zere been van Peking, dat gelijk de kolenimport uit Australië verbood. Beide landen zijn zeer van elkaar afhankelijk, aangezien China jaarlijks zo’n twaalf miljard euro aan steenkool inkoopt. Het land heeft wel zelf mijnen in Mongolië, maar dat steenkool was dankzij de coronacrisis moeilijk naar China te vervoeren. Twee belangrijke truckroutes werden namelijk gesloten om verspreiding van het virus te voorkomen. In de tussentijd koopt China alle LNG-voorraden op die maar beschikbaar zijn, waardoor de Europese LNG-terminals vooralsnog werkeloos toekijken.

Langetermijncontracten

Coby van der Linde, directeur van Clingendael International Energy Programme, ziet de ontwikkelingen met lede ogen aan. ‘Eerst nog maar afwachten hoe structureel de problemen zijn’, zegt Van der Linde. ‘Zijn er echt fysieke tekorten, of zijn er handelaren die van de huidige paniek profiteren? Wat betreft de laagcalorische gasvoorraden hoeven we ons volgens mij geen zorgen te maken. Gasunie en GasTerra zijn wettelijk verplicht zorg te dragen voor de seizoensvoorraad. Dat is voor de H-gas berging in Bergermeer wel anders, waar vooral handelsvoorraden worden aangehouden. Die zit dan ook verre van vol.’

Volgens Van der Linde zijn de energiegrootverbruikers grotendeels zelf verantwoordelijk voor de huidige situatie. ‘Met de invoering van de TTF werd de koppeling tussen de olie- en de gasprijs losgelaten. Marktpartijen concentreerden zich steeds meer op de kortetermijnmarkten en hun klanten profiteerden daar tot voor kort behoorlijk van door het ruime gasaanbod. Inmiddels is de mondiale markt echter zodanig gegroeid en het aanbod is verkrapt.’

tekst gaat verder onder de afbeelding

(c) Nyrstar

Al enkele jaren neemt in de wereld buiten de EU de voorkeur voor langetermijncontracten toe. ‘Zolang er een kopersmarkt bestond was deze druk in Europa niet zo groot. Maar met het ontstaan van een verkopersmarkt neemt de voorkeur voor het langer vastleggen van de gasaanvoer via pijpleiding en LNG in de industrie wellicht weer toe. Zeker de Aziatische LNG-markt is een typische markt die drijft op een combinatie van langetermijncontracten en kortetermijnaankopen. Producerende partijen moeten onder andere investeren in productie en liquefactiecapaciteit, wat je alleen maar doet als je zeker weet de komende jaren behoorlijke volumes te kunnen leveren.’ De liquefactiecapaciteit vormt momenteel ook een bottleneck voor extra LNG uit bijvoorbeeld de VS. China had dit al eerder begrepen en werkte al veel met langetermijncontracten, waar het nu van profiteert. Maar ook Bangladesh, India en Pakistan consumeren inmiddels een groot deel van het LNG-aanbod via langetermijncontracten.

Nu de Chinezen op zoek moeten naar alternatieven voor het staalkool, kopen ze alle kortetermijnaanbod op wat maar beschikbaar is. Van der Linde: ‘Grote kans dat de Chinese overheid daarbij steun biedt. Dat maakt het erg moeilijk voor Europese marktpartijen om daar tegenop te bieden. Overheden moeten dan ook nadenken over flankerend beleid om de leveringszekerheid veilig te stellen. De markt zorgt daar niet altijd voor.’

Samenwerking

Europa leunt voor zijn gasvoorziening sterk op Rusland. Waarbij de grootste uitdaging is het Russische gas richting Europa te transporteren. Vooral conflicten met de Oekraïne leverden nog wel eens leveringsproblemen op in het verleden. Maar Gazprom sloot eind december 2019 nog een vijfjarige overeenkomst met het Oekraïense Naftogaz voor continuering van transit van Russisch gas via Oekraïne naar de EU. Daarnaast werd gerekend op het opengaan van Nordstream2 dat deze winter verlichting zou kunnen geven in de krapte van de gasmarkt. Die leiding zou al klaar moeten zijn, maar Amerikaanse inmenging zorgde ervoor dat een aantal contractors afhaakte waardoor het project vertraagde. De pijpleiding wacht nu op de laatste toestemming van de Duitse reguleringsinstanties.

Van der Linde: ‘De Nederlandse overheid koos voor een volledig liberale energiemarkt zonder rekening te houden met de impact van krap aanbod.’

Van der Linde: ‘Europa is voor zijn gasvoorziening grotendeels afhankelijk van Noorwegen, Algerije en Rusland. Voor een markt die zelf nauwelijks gas produceert is het best tricky om dan weinig langetermijncontracten te hebben en veel te rekenen op aanvoer uit de korte termijnmarkt. Bovendien moet men nadenken over spreiding van de risico’s. Ook Rusland had last van Covid waardoor de gasproducenten soms noodzakelijk onderhoud voor zich uit moesten schuiven. Dat legt uiteindelijk druk op het systeem. Maar tot nog toe houdt Rusland zich netjes aan de leveringsverplichtingen. Dat moet ook wel omdat er forse boeteclausules zijn afgesproken in de contracten met Gazprom.’

Bijkomende factor is dat de investeringsrisico’s in de ontwikkeling van nieuwe gasreservoirs ook steeds meer toenemen. ‘De Europese Green Deal spreekt van uitfasering van het gasverbruik richting 2030 en 2050. Dan zijn partijen minder snel geneigd om hoge investeringen te doen in gasvelden zonder contractuele ondersteuning.’

Politieke keuze

De oplossing voor de huidige crisis ligt dan ook met name bij de politiek. Van der Linde: ‘De Nederlandse overheid koos voor een volledig liberale energiemarkt zonder rekening te houden met de impact van krap aanbod. Landen als Frankrijk en Spanje doen dat wel. In Frankrijk heeft men een eigen strategische gasreserve terwijl Spanje marktpartijen verplicht om vijftien procent boven op de afgesloten gascontracten aan te houden als reservevoorraad.’

Voorlopig voelt demissionair premier Rutte niets voor de vorming van een strategische gasreserve door de Europese Unie. Ook het gezamenlijk inkopen van gas door de EU-lidstaten zag hij niet zitten. Dit zei Rutte in een debat in de Tweede Kamer naar aanleiding van de EU-top over de gascrisis.

Volgens Rutte duurt het vijf jaar voordat zo’n gasreserve klaar is en zou het dus geen oplossing bieden voor de huidige crisis. Ook een Europees inkoopblok zou volgens de premier geen effect hebben op de mondiale gasmarkt.